รูปแบบการศึกษาทางเลือกเพื่อส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตของเด็กนอกระบบการศึกษาในสังคมไทย

การศึกษาทางเลือก คือ การจัดการศึกษาที่เคารพในคุณค่าความเป็นมนุษย์และสิทธิเสรีภาพของประชาชนที่จะเลือกการศึกษาเพื่อตอบสนองต่อความต้องการของผู้เรียนที่ไม่ประสงค์จะเรียนในระบบการศึกษาตามปกติ เป็นการศึกษาที่มีขอบเขตกว้างขวาง มีรูปแบบหลากหลายทั้งเนื้อหา และวิธีการเรียนรู้ มุ่งตอบสนองการเรียนรู้ที่สอดคล้องกับธรรมชาติของมนุษย์แต่ละคนที่มีความแตกต่างกันทั้งในด้านความถนัด ความสนใจ ความพร้อมในการเรียนรู้

รูปแบบการศึกษาทางเลือกที่เหมาะสมและน่าจะนำมาเป็นแนวทางในการส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตของเด็กนอกระบบการศึกษา

1.  บ้านเรียนหรือการจัดการศึกษาโดยครอบครัว (Home School)

บ้านเรียนเป็นการพยายามคิดค้นหาแนวทางในการจัดการศึกษาขั้นพื้นฐานที่จะเป็นทางออก เพื่อแก้ปัญหาการศึกษาที่มีอยู่ในระบบที่ไม่สามารถตอบสนองกับบริบทของผู้เรียนที่มีความแตกต่างกัน ช่วยแก้ปัญหาให้กับครอบครัวและผู้เรียนที่มีความต้องการเฉพาะ ผู้เรียนที่มีพรสวรรค์พิเศษในด้านต่าง ๆ รวมถึงผู้เรียนที่มีความบกพร่องบางด้าน มีความพิการ เจ็บป่วย ต้องการการดูแลและการจัดการเรียนรู้เป็นรายบุคคล บ้านเรียนจึงเป็นพื้นที่ในการปฏิรูปการเรียนรู้ได้อย่างอิสระและหลากหลาย สามารถสร้างนวัตกรรมทางการศึกษามากมายที่มีความแตกต่างกันไปตามปรัชญา ความคิด ความเชื่อ และตามวิถีการดำเนินชีวิตของครอบครัวและผู้เรียน เป็นการจัดการศึกษาที่เน้นผู้เรียนเป็นสำคัญ เอื้อให้ผู้เรียนสามารถพัฒนาตนเองตามธรรมชาติและความถนัดได้อย่างเต็มศักยภาพ และมีทักษะของผู้เรียนรู้ตลอดชีวิต

2. ศูนย์การเรียนของสถาบันสังคม

ศูนย์การเรียนเป็นสถานศึกษาขั้นพื้นฐานของสถาบันสังคมที่มีศักดิ์และสิทธิ์ตามกฎหมายเช่นเดียวกับโรงเรียนของรัฐ เอกชน และองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น สามารถรองรับกลุ่มเด็กหรือผู้เรียนที่เป็นกลุ่มเป้าหมายเฉพาะ เด็กที่ตกหล่นหรือหลุดจากระบบการศึกษา รวมถึงเด็กที่ไม่ประสงค์เรียนในระบบการศึกษาปกติแต่สนใจเรียนรู้ด้วยตนเอง เป็นรูปแบบการศึกษาทางเลือกที่เกิดขึ้นจากการพยายามคิดค้นหาแนวทางที่จะเป็นทางออกเพื่อแก้ปัญหาที่การศึกษาที่มีอยู่ในระบบที่ไม่สามารถตอบสนองกับบริบทของผู้เรียนที่แตกต่างทั้งในด้านความพร้อมและในด้านของวิถีชีวิต บริบทของพื้นที่ และบริบททางวิถีศาสนาและวัฒนธรรมที่หลากหลาย มีลักษณะที่เป็นจุดเด่น คือ การศึกษาแบบองค์รวมที่เชื่อมโยงกับชีวิตตามบริบทผู้เรียนและบริบทพื้นที่ ๆ เป็นระบบนิเวศการเรียนรู้ที่อยู่บนฐานของวิถีชีวิต ศาสนา วัฒนธรรมและสิ่งแวดล้อม  ใช้ปัญหาและสถานการณ์จริงเป็นโจทย์ในการเรียนรู้โดยเชื่อมโยงองค์ความรู้ทั้งปัญญาอดีต ปัจจุบัน และอนาคต เพื่อพัฒนาผู้เรียนให้สามารถดำรงชีวิตอย่างมีคุณภาพและมีศักดิ์ศรีในท้องถิ่นของตนเอง

3. ศูนย์การศึกษาบนฐานชุมชนและศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาไทย

เมื่อระบบการศึกษากระแสหลักไม่สามารถตอบโจทย์ความต้องการที่หลากหลายของเด็กและเยาวชนโดยเฉพาะบริบทของพื้นที่ในชนบทและกลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ตลอดจนถึงชุมชนที่ยังต้องการให้เด็กเยาวชนเรียนรู้และสืบสานองค์ความรู้ภูมิปัญญาของชุมชนและท้องถิ่นต่าง ๆ ที่เป็นรากเหง้า อัตลักษณ์ รวมถึงทักษะชีวิตบนฐานวัฒนธรรมและทักษะอาชีพที่หลากหลายที่อยู่ในชุมชน โดยที่ในชุมชนต่างๆ ก็จะมี “ครูภูมิปัญญา” ที่รู้จริง ทำจริง สืบทอดกันมาโดยมีพื้นที่ปฏิบัติการจริงที่มีความพร้อมและเห็นความสำคัญที่จะต้องถ่ายทอดองค์ความรู้ ภูมิปัญญาและประสบการณ์ในการจัดการความรู้และทรัพยากรต่าง ๆ ของชุมชนให้กับลูกหลาน เด็กเยาวชนและผู้สนใจ      ที่จะเรียนรู้รากเหง้าของตนเองผ่านประวัติศาสตร์ชุมชน ทรัพยากรธรรมชาติ วิถีการทำมาหากิน ความเชื่อ วัฒนธรรมประเพณี และพิธีกรรมต่าง ๆ ในรอบปี

ปัจจุบันในแต่ละชุมชนท้องถิ่นทั่วประเทศจะมีศูนย์การศึกษาบนฐานชุมชนและศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาไทยเกิดขึ้นมากมาย โดยเรียกชื่อแตกต่างกันไปในการจัดการศึกษาให้กับทุกกลุ่ม ทุกเพศและวัยเพื่อการเรียนรู้ตลอดชีวิตในบริบทของชุมชนและสังคมตามอัธยาศัย  เช่น ศูนย์การเรียนรู้ครูภูมิปัญญาไทย โฮงเฮียนสืบสานภูมิปัญญาล้านนา ศูนย์การศึกษาชาติพันธุ์ ศูนย์เรียนรู้เศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนชาวนา พิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน ศูนย์ปราชญ์ชาวบ้าน ศูนย์การแพทย์พื้นบ้าน ศูนย์สุขภาพชุมชน ศูนย์ฝึกอบรมและพัฒนาอาชีพ ศูนย์เรียนรู้หัตถกรรมพื้นบ้าน

4. สาธารณศึกษา (Co-Creation Education)

เป็นโครงการที่องค์กรเอกชนได้ร่วมมือกันออกแบบและพัฒนาขึ้นโดยการสนับสนุนของสำนักงานกองทุนสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) เปิดโอกาสให้เด็ก เยาวชน ผู้ใหญ่วัยทำงาน หรือผู้สูงอายุ ที่สนใจให้เข้าร่วมโครงการสามารถออกแบบการเรียนรู้ได้ด้วยตนเอง โดยองค์ประกอบที่สำคัญของสาธารณะศึกษานอกจากความหลากหลายแล้วคือ “พื้นที่สาธารณะ/แหล่งเรียนรู้สาธารณะ” ที่เรียกว่า “พื้นที่ทุกแห่งคือแหล่งเรียนรู้” ซึ่งพื้นที่ดังกล่าวคือพื้นที่ทั้งเชิงกายภาพที่มีอยู่มากมายทุกหนทุกแห่งและพื้นที่ออนไลน์บนโลกไซเบอร์สเปซ หรือที่เรียกว่า “ภูมิทัศน์การเรียนรู้ใหม่” ซึ่งเป็นนวัตกรรมที่มาทดแทนสถานที่การเรียนการสอนแบบเดิม ๆ คือ ห้องเรียน โรงเรียน และในสื่อสำเร็จรูปที่โรงเรียนกำหนด

อ้างอิงจาก วีระเทพ ปทุมเจริญวัฒนา. (2564). การศึกษาทางเลือก. ภาควิชาการศึกษาตลอดชีวิต คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.